Γιατί η Ελλάδα έχασε την πίστη της στον θρησκευτικό τουρισμό

Η Ελλάδα έχει όλες τις δυνατότητες να αναπτύξει περαιτέρω τον θρησκευτικό τουρισμό και να αυξήσει τον αριθμό των επισκεπτών από τις ομόδοξες χώρες, ήτοι Ρωσία, Κύπρο, βαλκανικές χώρες, εάν ληφθεί υπ’ όψιν ότι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου στις λοιπές βαλκανικές χώρες και στη Ρωσία δημιουργεί προϋποθέσεις για προσέλκυση επισκεπτών/προσκυνητών από αυτές.

Στην εκτίμηση αυτή καταλήγει, μεταξύ άλλων, η μελέτη «Θρησκευτικός τουρισμός» που κατήρτισε η εταιρεία «Στόχασις Σύμβουλοι Επιχειρήσεων Α.Ε.» και παρουσιάζει η «Ν».

Ο θρησκευτικός τουρισμός ή «τουρισμός θρησκευτικών ενδιαφερόντων» είναι μία «ειδική – εναλλακτική μορφή τουρισμού» (αναφέρεται και ως «προσκυνηματικός» τουρισμός) που ορίζεται ως η τουριστική δραστηριότητα κατά την οποία άτομα κινούνται είτε ατομικά είτε σε οργανωμένες ομάδες με αποκλειστικό σκοπό την επίσκεψη θρησκευτικών προορισμών ή τον συνδυασμό της επίσκεψης σε θρησκευτικούς προορισμούς με γενικότερη πολιτιστική ή τουριστική δραστηριότητα.

Οπως σημειώνει ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Στόχασις Σύμβουλοι Επιχειρήσεων Α.E. Βασίλης Ρεγκούζας, παγκοσμίως υπολογίζεται ότι ο θρησκευτικός τουρισμός είναι μία δραστηριότητα αξίας 18 δισ. δολ. με 300 εκατ. επισκέπτες.

Αποτελεί επίσης ανθεκτική μορφή τουρισμού σε περιόδους κρίσης, σε αντίθεση με τον τουρισμό αναψυχής, σύμφωνα με τον UNWTO, με το 35% των ταξιδιωτικών γραφείων να προσφέρει πλέον και τουριστικά προϊόντα θρησκευτικού ενδιαφέροντος.

Από την πλευρά της η υπεύθυνη του τμήματος Κλαδικών Στοχεύσεων της Στόχασις, Παναγιώτα Κόκκα, τόνισε ότι η Ελλάδα διατηρεί πλήθος μνημείων και τόπων θρησκευτικής σημασίας, ώστε να προσεγγίσει τουρίστες της εν λόγω εναλλακτικής μορφής τουρισμού, με την πλειονότητα των θρησκευτικών τουριστών να είναι Ελληνες (85% περίπου), ενώ εκτιμάται ότι οι αλλοδαποί τουρίστες που επισκέπτονται θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα ξεπερνούν τις 300.000 ετησίως.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στην προσφορά υπηρεσιών θρησκευτικού τουρισμού, αν και εμπλέκονται μία σειρά από φορείς, δεν υπάρχουν εξειδικευμένοι πάροχοι υπηρεσιών αμιγώς θρησκευτικού τουρισμού.

Ο κλάδος παρουσιάζει χαμηλό βαθμό συγκέντρωσης και είναι κατακερματισμένος. Δεν υπάρχουν κυριαρχούντες «παίκτες» στην αγορά αυτή.

Σημειώνεται ότι δεν υπάρχουν φορείς που εξειδικεύονται στις υπηρεσίες παροχής αμιγώς θρησκευτικού τουρισμού. Επιπρόσθετα, δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα για την κατανομή των τουριστών/προσκυνητών μεταξύ των διαφορετικών κατηγοριών, ούτε και για την κατανομή της δαπάνης τους μεταξύ μεταφοράς, καταλύματος, τροφής κ.λπ.

Από την άλλη πλευρά η μελέτη επισημαίνει ότι ταξιδιωτικά γραφεία – πρακτορεία έχουν ιδρύσει και λειτουργούν τμήματα «θρησκευτικού τουρισμού», ενώ στα προγράμματά τους περιλαμβάνονται ειδικές εκδρομές θρησκευτικού ενδιαφέροντος, είτε οργανωμένες για συγκεκριμένες ομάδες ταξιδιωτών, είτε ως γενική προσφορά στο κοινό, κυρίως τις περιόδους των θρησκευτικών εορτών (Χριστούγεννα, Πάσχα, 15Αύγουστο κ.α.).

280 τόποι θρησκευτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα

Η παγκόσμια βιβλιογραφία διακρίνει διάφορες κατηγορίες τοποθεσιών με θρησκευτικό ή λατρευτικό χαρακτήρα. Ωστόσο, αυτές μπορούν να διαχωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες:

* Ναοί, μοναστήρια και προσκυνήματα. Αυτοί είναι ναοί και χώροι γενικότερα στους οποίους βρίσκονται ιερά λείψανα ή εικόνες (Εκκλησία του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα, μονές του Αγίου Ορους κ.ά.) και οι οποίοι μπορεί να είναι και συνυφασμένοι με ιδιαίτερους τρόπους λατρείας ή προσκυνήματος.

* Θρησκευτικά-τουριστικά αξιοθέατα, τα οποία έχουν μεν θρησκευτική αξία, αλλά λόγω φυσικής ομορφιάς (π.χ. Μετέωρα) ή καλλιτεχνικής ή άλλης αξίας τα επισκέπτονται και τουρίστες που είναι ουδέτεροι προς τη θρησκευτική τους διάσταση, π.χ. Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, Νέα Μονή στη Χίο κ.ά.

Στην Ελλάδα εντοπίζονται, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (UNWTO), περίπου 280 τόποι θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Οι περισσότερες, αριθμητικώς, τοποθεσίες θρησκευτικού τουρισμού ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, καθώς η βυζαντινή τέχνη δεν έχει αναγνωρισθεί ευρέως διεθνώς. Ετσι, αριστουργήματα ζωγραφικής και αρχιτεκτονικής (π.χ. Μονή Δαφνίου) δεν έχουν μεγάλη διεθνή απήχηση.

Επίσης και παγκοσμίως υπάρχουν πολλά σημαντικά θρησκευτικά μνημεία και αξιοθέατα, σπουδαιότερα των οποίων είναι το Βατικανό, η Μέκκα, η Ιερουσαλήμ και η Νοτρ Νταμ.

Πέραν αυτών, όμως, διεθνώς, αλλά σε περιορισμένο βαθμό και στην Ελλάδα, υπάρχουν θρησκευτικές διαδρομές. Κλασική είναι η διαδρομή προς το Santiago de Compostella (Ισπανία) η οποία διακλαδώνεται σε όλη σχεδόν την Ευρώπη.

Στην Ελλάδα η γνωστότερη διαδρομή είναι «Τα βήματα του Αποστόλου Παύλου», η οποία έχει διεθνή απήχηση, καθώς περιλαμβάνει επισκέψεις στο Ισραήλ, Τουρκία, Ελλάδα και Ιταλία (και αναλόγως της ερμηνείας και Μάλτα).

Στο αμιγώς ελληνικό τμήμα, το οποίο μάλιστα συνδυάζεται με επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους της προχριστιανικής εποχής, περιλαμβάνονται πολλές τοποθεσίες.

Στην προσφορά υπηρεσιών θρησκευτικού τουρισμού εμπλέκονται μία σειρά από φορείς:

* Η Εκκλησία και οι κατά τόπους φορείς της, δηλαδή μητροπόλεις, εκκλησίες, μονές κ.λπ.

* Ταξιδιωτικά πρακτορεία, ελληνικά ή και διεθνή, τα οποία προσφέρουν ολοκληρωμένα τουριστικά πακέτα ή μεμονωμένες υπηρεσίες, όπως μεταφορά, διαμονή, εκδρομές (ημερήσιες ή πολυήμερες).

* Ξενοδοχεία και άλλα καταλύματα που οργανώνουν μόνα τους επισκέψεις σε θρησκευτικούς προορισμούς της περιοχής τους.

Ωστόσο, υπάρχει και σημαντικό μερίδιο επισκεπτών και προσκυνητών που οργανώνει μόνο του τις επισκέψεις, όπως γίνεται εν πολλοίς στα Ιερά Προσκυνήματα – Τήνος, Παναγία Σουμελά, Ζάκυνθος, Κέρκυρα, στο Αγιον Ορος και σε περιόδους θρησκευτικών επετείων και εορτών.

Τα μεγέθη του ελληνικού θρησκευτικού τουρισμού

Στην Ελλάδα λειτουργούν περίπου 100 Ιερές Μητροπόλεις, οι περισσότερες ενταγμένες στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, εννέα στην Αυτόνομη Εκκλησία της Κρήτης και εννέα υπαγόμενες απευθείας στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, όπως και η Μοναστική Πολιτεία του Αγίου Ορους και η Εξαρχία της Πάτμου.

Η Ελλάδα απουσιάζει ως σημαντικός θρησκευτικός προορισμός σε διεθνές επίπεδο, αν και είναι γνωστά πολλά μνημεία και τόποι θρησκευτικού ενδιαφέροντος. Ωστόσο, σημειώνεται ότι στην Ελλάδα εντοπίζονται περίπου 280 τόποι θρησκευτικού ενδιαφέροντος, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, από τους οποίους εκτιμάται ότι περίπου 20-25 έχουν υψηλή τουριστική επισκεψιμότητα, αν και λόγω μη τήρησης ειδικών στατιστικών στοιχείων δεν μπορούν να γίνουν τεκμηριωμένες αξιολογήσεις.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ροή τουριστών που επισκέπτονται τη χώρα μας και για θρησκευτικούς σκοπούς. Προέρχονται κυρίως από την Κύπρο, τη Ρωσία, αλλά και άλλες ορθόδοξες χώρες όπως η Σερβία. Εκτιμάται ότι οι αλλοδαποί τουρίστες που επισκέπτονται θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα ξεπερνούν τις 300.000 ετησίως.

Στις πέντε μεγαλύτερες χώρες-πηγές προέλευσης τουριστών (κατά σειρά: Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ρωσία, Γαλλία, Ιταλία), η Ρωσία είναι 3η και αποτελεί τη μεγαλύτερη αγορά προσκυνηματικού-θρησκευτικού τουρισμού, λόγω και της κοινής θρησκείας. Μεταξύ των επισκεπτών περιλαμβάνονται και αρκετοί χριστιανοί (καθολικοί κυρίως) που επισκέπτονται θρησκευτικά μνημεία, οι περισσότεροι συνδυάζοντας τις περιοχές των «Βημάτων του Αποστόλου Παύλου».

Η εκτίμηση του αριθμού των επισκεπτών αυτών και της δαπάνης τους είναι εξαιρετικά δυσχερής, διότι υπάρχει αδυναμία καταγραφής του αριθμού των επισκεπτών καθώς δεν έχει γίνει αντικείμενο συστηματικής έρευνας ώς τώρα.

Στη χώρα μας ο θρησκευτικός τουρισμός είναι προσκυνηματικός και πολιτιστικός κυρίως, ενώ ο ημεδαπός είναι κυρίως προσκυνηματικής μορφής. Το μεγαλύτερο μέρος των αλλοδαπών επισκεπτών μνημείων και τόπων θρησκευτικού ενδιαφέροντος είναι ημερήσιοι επισκέπτες, οι οποίοι συνδυάζουν την επίσκεψη στο πλαίσιο των παραθεριστικών διακοπών τους.

Από τα 17 μνημεία καταγεγραμμένα στη λίστα Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, στην Ελλάδα τα έξι είναι και θρησκευτικής σημασίας. Μεγάλος αριθμός θρησκευτικών μνημείων έχει άμεση σχέση με την ιστορία της Ελλάδας από τη βυζαντινή περίοδο μέχρι και τα νεότερα χρόνια, ενώ από την άλλη μεριά μνημεία όπως η Ακρόπολη, ο Αρχαιολογικός χώρος των Δελφών και η Δήλος αποτελούσαν τόπους θρησκευτικής λατρείας για τους αρχαίους Ελληνες.

Επιπλέον να σημειωθεί ότι περισσότερα από 300 Ιερά Προσκυνήματα, Ιερές Μονές, Ιερές Εκκλησίες και Τόποι είχαν επισημανθεί από τις περίπου 100 Ι. Μητροπόλεις της χώρας σε όλη την επικράτεια, από τις Εκκλησιαστικές Αρχές και σε συνεργασία με τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού, για την προβολή τους. Εκτοτε, έχει αναπτυχθεί συνεργασία Εκκλησίας και Πολιτείας και είναι υπό εξέλιξη διάφορα έργα για την προβολή και ανάδειξή τους, ώστε να υπάρχει κατάλληλη θρησκευτική και τουριστική πληροφόρηση στους ενδιαφερόμενους.

Ισχυρός ανταγωνισμός από την Τουρκία

Ο θρησκευτικός τουρισμός στην Τουρκία είναι σε ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια και προσανατολίζεται κυρίως προς τους χριστιανούς. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά πως μνημεία όπως το Μπλε Τζαμί δεν αποτελούν και σημαντικό πόλο έλξης για μουσουλμάνους. Τα κυριότερα χριστιανικά θρησκευτικά προσκυνήματα της Τουρκίας είναι βυζαντινά, η επισκεψιμότητα όμως είναι κυρίως για τον πολιτιστικό τους χαρακτήρα.

Στην Τουρκία γίνεται τα τελευταία χρόνια όλο και μεγαλύτερη ανάδειξη ιερών μνημείων και περιοχών για τους χριστιανούς, όπως η Αγία Σοφία και η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, η Εκκλησία του Αποστόλου Πέτρου στην Αγκυρα, η Εφεσος (σύνδεση με Απόστολο Παύλο και Ιωάννη τον Βαπτιστή και Οίκος της Παναγίας) και τη Λίμνη των Ιερών Ψαριών (Νοτιοανατολική Τουρκία).

Πολλά πρακτορεία στην Τουρκία ενεργοποιούνται στον τομέα του θρησκευτικού τουρισμού, προβάλλοντάς τον και δημιουργώντας σειρά βιβλικών περιοδειών που επικεντρώνονται τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη.

Επίσης, υπάρχουν συνδυασμένα πακέτα τόσο με το Ισραήλ όσο και με την Ελλάδα προσφέροντας μια διευρυμένη χριστιανική εμπειρία.
Σημαντική είναι και η δημιουργία περιοδειών στα Βήματα του Αποστόλου Παύλου στις προδιαγραφές της αντίστοιχης ελληνικής περιοδείας (περιοδεία στις σημαντικές περιοχές από τις οποίες διάβηκε ο Απόστολος Παύλος).

Η δημιουργία θρησκευτικών συνεδρίων και συγγραμμάτων για τον θρησκευτικό τουρισμό στην Τουρκία ενισχύουν τη γνώση για τον χώρο αυτό αλλά και την αντίληψη για την Τουρκία ως χώρα θρησκευτικού τουρισμού. Σε αυτό βοηθούν και οι επαφές της Τουρκίας με το Βατικανό.

Η Τουρκία είναι και θρησκευτικός προορισμός μουσουλμάνων, όπου εκτός της Κωνσταντινούπολης που έχει ονομαστά τζαμιά, στην Konya, το Μαυσωλείο του Mevlana Jelaluddin Rumi (ενός από τους γνωστότερους ποιητές και Δερβίση), με το Τζαμί και τη Σχολή Χορού των Δερβίσηδων, επισκέπτονται περισσότεροι από 2 εκατ. μουσουλμάνοι προσκυνητές κατ’ έτος.

Η γενικότερη ανάπτυξη του τουρισμού στην Τουρκία αποτελεί σημαντικό πολλαπλασιαστή του θρησκευτικού τουρισμού. Η Τουρκία αποτελεί πλέον από τους σημαντικότερους τουριστικούς προορισμούς στον κόσμο, με πάνω από 30 εκατ. τουρίστες ετησίως.

Οι πτήσεις από και προς Τουρκία είναι άφθονες (Οι τουρκικές αερογραμμές έχουν άμεσες συνδέσεις με περίπου 125 πόλεις στον κόσμο), πολλές παράκτιες πόλεις έχουν διαμορφώσει λιμάνια διεθνούς προσέγγισης κρουαζιερόπλοιων και το οδικό δίκτυο αναβαθμισμένο.

Τα ξενοδοχεία έχουν αυξηθεί, τόσο τα πέντε αστέρων όσο και τα πιο φθηνά και γενικά διατηρούν ψηλά στάνταρ και ανέσεις. Ενδεικτικό της ανάπτυξης του τουρισμού στη γείτονα χώρα είναι ότι τα τουριστικά πρακτορεία έχουν αναπτυχθεί από 4.478 το 2005 σε 6.924 το 2012 (αύξηση σχεδόν 55%).

Τα μεγέθη της διεθνούς αγοράς

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO) αναφέρει ότι η αύξηση τουριστικής κίνησης στη Μέση Ανατολή (10% ετησίως) και στη Μέσο-Ανατολική Ασία (13% ετησίως) έχει σαφώς επηρεαστεί από την αύξηση θρησκευτικού τουρισμού.

Στη Μέση Ανατολή εκτιμάται ότι το 95% του τουρισμού Ιορδανίας και Παλαιστίνης βασίζεται στον θρησκευτικό τουρισμό. Στο Ιράκ το προσκύνημα του Προφήτη Μωάμεθ δέχεται 8 εκατ. επισκέπτες κατ’ έτος. Στη Σαουδική Αραβία ο θρησκευτικός τουρισμός – προσκύνημα Μέκκας αυξάνεται σχεδόν 20% κατ’ έτος και φθάνει τα 7 δισ. δολ.

Η ανά 12ετία θρησκευτική ινδουιστών Kumbα Mela στο Allahabad της Βόρειας Ινδίας είχε 75 εκατ. επισκέπτες το 2004 (τελευταία φορά). Στη Βόρεια Αμερική τουλάχιστον 50.000 από 400.000 εκκλησίες – ενορίες και εκκλησιαστικές οργανώσεις συνεχίζουν να οργανώνουν προγράμματα για τους ενορίτες τους. Σε θρησκευτικού ενδιαφέροντος συνέδρια και συναντήσεις εκτιμάται ότι συμμετείχαν περίπου 15 εκατ. άτομα σε 17.000 συναντήσεις το 2006 διεθνώς.

Σύμφωνα με τη leisuregrouptravel.com, η ανάπτυξη του θρησκευτικού τουρισμού διεθνώς έχει οδηγήσει στη δημιουργία οικονομικής δραστηριότητας αξίας 18 δισ. δολ. με 300 εκατ. επισκέπτες παγκοσμίως. Η εν λόγω εταιρεία εκτιμά ότι τα τελευταία 30 χρόνια οι τουρίστες/προσκυνητές έχουν μεταβάλει τις καταναλωτικές τους συνήθειες και «αγοράζουν» πλέον πολυτελή τουριστικά πακέτα.

Τέλος, σε έρευνα του 2007 της GLOBUS Religious Travel, επισημαίνεται ότι 42% των υποψηφίων ταξιδιωτών του τμήματος της αγοράς «θρησκευτικού τουρισμού» επιθυμεί μία σχέση 50/50 μεταξύ «θρησκευτικών» και «μη θρησκευτικών» δραστηριοτήτων στο «οργανωμένο ταξίδι». Επίσης το 75% των ερωτηθέντων προτιμά να ταξιδέψει με οργανωμένο group, ενώ το 50% έχει οικογενειακό εισόδημα μεγαλύτερο των 75.000 δολ. και το 70% αυτών δηλώνει έγγαμο.

Οι δημοφιλείς προορισμοί ανά τον κόσμο

Παγκοσμίως υπάρχουν πολλά σημαντικά θρησκευτικά μνημεία και αξιοθέατα. Μεταξύ άλλων ξεχωρίζουν:

* Βατικανό: Πάνω από 7 εκατ. τουρίστες επισκέπτονται το Βατικανό κάθε χρόνο, αφού αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης ειδικά των καθολικών. Το 2000 λόγω των ειδικών εκδηλώσεων οι επισκέπτες ξεπέρασαν τα 18 εκατ. Το Βατικανό αντιπροσωπεύει το σημαντικότερο κέντρο προσκυνηματικού τουρισμού παγκοσμίως. Στη λειτουργία της Κυριακής του Πάσχα ο αριθμός των επισκεπτών στην πλατεία του Αγίου Πέτρου ξεπερνά τις 100.000.

* Μέκκα: Η γενέτειρα του Μωάμεθ, τουλάχιστον 16 εκατ. τουρίστες το χρόνο.

* Ιερουσαλήμ: Ιερή πόλη για χριστιανούς, μωαμεθανούς και Εβραίους, η Ιερουσαλήμ έχει εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο.

* Νοτρ Νταμ, Παρίσι: Ο καθεδρικός ναός, στο κέντρο του Παρισιού, δέχεται πάνω από 13 εκατ. επισκέπτες κάθε χρόνο.

* Σαντιάγκο Ντε Κομποστέλα: Αποτελώντας τόπο προσκυνηματικών διαδρομών από τον 9ο αιώνα δέχεται εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, τα 7 από τα 10 δημοφιλέστερα μνημεία βρίσκονται στην Ιταλία, η οποία στεγάζει περισσότερες από 30.000 εκκλησίες και μνημεία.

* Η Λούρδη, μια μικρή πόλη 15.000 κατοίκων, όπου σύμφωνα με την παράδοση εμφανίστηκε το 1858 η Παναγία στην Αγία Μπερναντέτ, θεωρείται ο τρίτος προσκυνηματικός τόπος σε επισκεψιμότητα παγκοσμίως (μετά τη Ρώμη και τη Γουαδελούπη), με τους επισκέπτες να ξεπερνούν τα 7.000.000 ετησίως. Η περιοχή της Λούρδης διαθέτει, μετά το Παρίσι, το μεγαλύτερο δυναμικό ξενοδοχείων ανά τ. χλμ. στη Γαλλία, με περίπου 270 ξενοδοχεία και 14.000 δωμάτια. Στο έτος του εορτασμού της 150ής επετείου επισκέφθηκαν την πόλη περισσότεροι από 10 εκατ. προσκυνητές.